Zwarte Pieten

1. Kebaktian keluarga

In de afgelopen weken heb ik veel Molukkers uit het Amsterdamse in Ambon mogen tegenkomen. Het lijkt telkens een reünie, waarbij mensen in elkaars armen vliegen en ‘oude verhalen uit de doos halen’. Sommigen stelden voor om een ‘kebaktian rumah tangga’ te houden bij één van de plekken, waar een Amsterdamse familie verbleef. Ik heb me daar wat gereserveerd opgesteld, aangezien tijdens het verblijf op Ambon ik als principe hanteer om de preekstoel niet te betreden. Ik ervaar het niet hoeven te preken als een godsgeschenk. Ik hoef me niet voor te bereiden voor de dienst en heb de gelegenheid ‘actief’ te luisteren naar wat en hoe mijn collega het van de preekstoel verwoordt. Welke lijnen ontdek ik van het bijbelverhaal (de tekst) naar de wereld, waarin we leven en geloven (de context)? En welke theologie kan ik in de benadering ontdekken? De diensten, die ik tot nu toe meegemaakt heb geven mij een goed gevoel. De predikanten hebben in alle gevallen gezocht naar een verbinding tussen het bijbelverhaal en levenswereld van de gemeente. Het is méér geworden dan alleen het doorgeven van bijbelse informatie. Voor de meeste predikanten blijft het een uitdaging om daarin een balans te vinden. Enerzijds wil men gaan voor de grote evangelische woorden als ‘rechtvaardigheid en gerechtigheid’ en anderzijds blijft de uitdaging van de GPM om zich nog steeds te ontworstelen aan de koloniale kerkverhoudingen. De ambitie van veel studenten theologie is om als gemeente predikant een voorname positie te bekleden. Hoe hoger je in de kerkelijke organisatie komt hoe meer je in aanzien stijgt. Vandaar dat men naast het predikantschap zich ook wil toeleggen op een bestuursfunctie binnen de classis. Een functie in het classis bestuur kan een opstapje worden om in de buurt van Ambon van hogerhand te worden overgeplaatst.

Wat de verkondiging van het Woord verkondigen gaat lijken die omstandigheden ook voor de Molukse predikanten in Nederland op te gaan. Ook daar heb je als predikant op te boksen tegen de kerktradities en -structuren, die het kerkenwerk nog steeds ‘top-down’ bepalen. De vraag blijft steeds naar de hogere geplaatsten gericht worden, wat men moet doen op basis van de besluiten, die van bovenaf genomen zijn. In een traditie als deze kan men niet alleen maar bestaan bij de aanwezigheid van een zondebok? Wie wil de zwarte piet toegeschoven krijgen? Iedereen bedankt voor de eer, want het gevolg daarvan is dat je weinig kansen maakt om je carrière voort te zetten en dat je op een zijspoor belandt.

Als je op Ambon ben merk je wel hoe groot de stad is. Er zijn Molukse Amsterdammers op Ambon, die je niet in Sibu-Sibu treft maar op internet… Wat mij opvalt is dat de mensen – op straat – tegenwoordig veel meer op zich zelf zijn gericht. Iets wat wij ook in Nederland hebben meegemaakt. Tijdens de periode van de 8-daagse treinreizen was het één en al verbondenheid, je begroette elke persoon, die iets weg had van een orang Ambon. Maar daarna was het voor sommigen een shock als ze door een volksgenoot (Bangsa) niet werden gegroet. Het is een rare ervaring om Molukse Nederlanders met elkaar Nederlands te horen spreken, terwijl ze je bij het voorbijlopen elkaar negeren. Je herkent ze niet alleen aan de taal, die ze spreken, Moluks-Maleis of gewoon Nederlands, maar ook aan kleding. Het zijn Ambonezen+ geworden, die Ambon niet via de ojek of Angkut doortrekken, maar wandelaars, die in hun herkenbare zomerkleding en sportschoenen hun weg zoeken naar de volgende plek, waar ze nog iets willen. Als ze niet lopen huren ze  daarvoor een auto met chauffeur. Het blijft een feest van herkenning als je vrienden en bekenden uit Nederland tegenkomt. Opvallend daarbij is de toename van het aantal Nederlandse partners van die Molukse Nederlanders en de dubbel-bloed-Molukkers. Wie wat geld heeft gespaard uit Nederland kan hier goed leven…

2. Vlaggenparade: ‘posisimu di mana?’

In de afgelopen weken constateerde ik , dat op Ambon mensen het moeilijk hebben om voor zich zelf te bepalen, wat ze zouden willen. Ze leven in een democratische staat, maar zijn tegelijkertijd gevangenen van datzelfde systeem. Alles lijkt van te voren geprogrammeerd te zijn. Iedereen heeft weet van de verwachtingen, die men van staatswege van de burgers heeft en weet wat de prijs van eigenzinnigheid m.b.t. de NKRI – de eenheidstaat van Indonesië – is. In de meeste gevallen deins je terug voor de consequenties zoals een einde van al je sociaal-politieke ambities. Niemand kiest voor een leven aan de rand van de afgrond. In Nederlandse termen wil niemand de zwarte Piet toegeschoven krijgen…

Toen wij Ambon bij aankomst binnenreden domineerden 2 spandoeken het beeld van de weg. We zagen de burgemeester van Ambon(Pak Richard Louhenapessy) en Vlissingen (Bas van den Tillaar) gebroederlijk iedereen toespreken over de besprekingen tussen beide gemeenten. Er waren ook al vooraankondigingen van de komende eerste nationale katholieke korenfestival. Iedereen krijgt op weg naar/in de stad de actuele informatie als het gaat om de politiek-culture agenda. Voor elke bijzondere festiviteit worden de spandoeken kort daarvoor in de hele stad Ambon opgehangen. Het is niet alleen positief voor de werkvoorziening – waar de menskracht goedkoop is gelet op de overspannen arbeidsmarkt. Anderzijds merk je dat, daardoor de mensen een bepaald soort van denken aangereikt wordt, met name hoe je als goed geïntegreerde Indonesische burger door het leven moet gaan.
Elke activiteit wordt voorafgegaan door de spandoeken en de vlaggenparade. Het bezoek va de de burgemeester van Vlissingen, werd gevolgd door de eerste katholieke korenfestival Pasparani, daarna kwam de Amboina International Bamboe Music Festival met Oscar Harris als topattractie, gevolgd door de Wielren ronde van Amboina. Overal zag je plakkaten, vlaggen en posters, waardoor niemand kan beweren, dat men niet op de hoogte was geweest van de culturele agenda van de stad. Elke week was er wel een festival, waarbij de saamhorigheid van de Ambonse gemeenschap als stad van vrede en verzoening gepushed werd.

Op Ambon maken de mensen in alles gebruik van de moderne communicatiemiddelen. Mensen hebben zowel een mobielnummer als een What App (WA)nummer. Voor het eerste moet je wel over een abonnement of voldoende ‘pulsa’ beschikken, terwijl een vereiste voor WA een internetverbinding is. Bijna alles gebeurt via WA – in woord of beeld. Regelmatig ontving ik een WA-berichtje met een korte tekst: ‘Bung, posisi di mana?’ Ben je nu verplicht om direct te antwoorden? De voorlichtingscampagnes vanuit de stad en het gouvernement hebben iets dubbels. Politieke en maatschappelijke figuren doen ook mee met de propoganda. In mijn ogen gaat steeds om de basisvraag: ‘Posisimu di mana?’ Oftewel ieder trouw burger van de NKRI hoeft niet meer verteld te worden wat de betekenis is voor de posters en slogans. Je zal kleur moeten bekennen. Wie tussen de regels durft te lezen ziet ook de andere kant van het gelijk…

3. Kick Out Zwarte Piet

Terwijl vorige week men in Ambon genoot van het Amboina International Bamboo Music Festival was Nederland in de ban van Zwarte Piet. We volgden het in Nederland via internet met plaatsvervangende schaamte. Gaat het daadwerkelijk om een kinderfeest, die ver terug te voeren is binnen de Nederlandse cultuur? Waarom is zo’n feest dan ontaard in een ‘alledaagse’ racistische scheldpartij, waarbij de voor-en tegenstanders elkaar het leven zuur maken. Eigenlijk is het zwarte Piet spel universeel vermaak, met name als je aan de goede kant van de lijn staat. Een lijn, die vanwege de verharding van muur tot een ‘vaste burght’ wordt uitgebouwd. De mensen van Kick Out Zwarte Piet (KOZP) hebben eenzelfde doel als degenen, die zich willen ingraven in het kinderfeest. Van een gedachtenwisseling is geen sprake meer. Beide blokken zijn verstokt geraakt in een ideële beeldenstrijd. Als Moluks kind heb ik me weinig kunnen identificeren met de figuur van zwarte Piet. Sinterklaas was de kindervriend en zijn zwarte dienstknecht moest niet alleen cadeaus weggeven, maar ook de stoute kinderen bestraffen. Hij was niet alleen streng, maar werd een beetje als sulletje gepresenteerd, vanwege het feit, dat hij gebroken Nederlands sprak en altijd rekenfoutjes maakte. Wie goed is krijgt wat lekkers en wie stout is de roe. Maar de ouders van de eerste generatie hadden geen geld om presentjes te strooien voor al hun kinderen…
Niet alleen in de kerk moeten wij ons losmaken van de koloniale mindset. Ik ondersteun op een positieve wijze de inzet van KOZW. Er zal ook een aanpassing moeten geschieden in ons doen en laten v.w.b. het kinderfeest. Ieder kind, wat het gevoel krijgt minder te zijn dan welk ander kind is er één te veel. Wie in Nederland leeft zal moeten beamen, dat in de laatste kwart eeuw veel is veranderd. Maar het lijkt net alsof mensen niet aan een gezamenlijke toekomst willen werken, maar zich willen vastpinnen in het ideaalbeeld vanuit het verleden. Het feestje van Sinterklaas heeft ook een pedagogische doelstelling. Het zal kinderen de weg moeten leren ontdekken om de juiste keuzes te maken in de verhouding met anderen. Sint en Piet hebben daarin een emancipatorische rol. Hoe kun je met deze figuren werken aan een andere toekomst, waar er plek is voor iedereen, ongeacht  ras, kleur en afkomst. Deze maatschappelijke strijd wordt ook in de kerk gevoerd, maar dan in termen van ‘zonde en vergeving’. Maar daar blijven we steken in moralistische gedachtewisselingen, waarbij het woord niet wordt omgezet in een daad van liefde en verbondenheid. Zondaars worden terstond verbrand, ze hoeven daarvoor niet naar de hel. Ze worden gedegradeerd tot zwarte Piet.

Afgelopen zaterdagavond trad tijdens het Bamboefestival een rapgroep op uit Ambon. We raakten onder de indruk van hun maatschappij-kritische teksten, waarbij zij uitgingen van de Molukse culturele symbolen. Op een actuele wijze toonden zij de rijkdom, die van generatie op generatie was overgeleverd. Het publiek reageerde enthousiast. Aan het begin leek het publiek als door een wesp gebeten, toen één van de rappers de mensenmassa begroette met “Mena Muria”. Je voelde een ongemakkelijke stilte vallen, waarbij sommige mensen hun handen omhoog hieven om afstand te nemen van deze slogan. Wij zagen mensen in paniek om zich heen kijken. Waarom? Indonesië is toch een vrij en democratisch land? Wij ervoeren het als een politiek correcte reactie, waarbij het gaat om het tonen van je verbondenheid met de NKRI. Kun je hier spreken van politieke manipulatie? ’Mena muria’  is niet alleen de strijdkreet van de RMS. Het behoort tot de alledaagse vocabulaire van orang Ambon/Molukkers en heeft te maken met verbondenheid voor (mena) en achter (muria). En het komt veelvuldig voor in familienamen als Watimena en Watimuri. Onbewust is daar de link naar de RMS… Keek men in paniek en stilte om zich heen om er van zeker te zijn, dat ze niet in het oog van het apparaat gevat worden? Het publiek reageerde daarna lauwtjes op het bühne optreden van de rapgroep en speelde hen massaal de zwarte Piet toe. Ook hier klonk de vraag vanuit de samenleving door: Posisimu di mana?

4. Ambon-Amsterdam

Er is door de eeuwen heen een bijzondere band ontstaan tussen Amsterdam en Ambon. In de Amboina International Bamboo Musik Festival kwam dit ook tot uitdrukking. Naast de topattractie Oscar Harris was daar ook het optreden van Joop and Friends. Om zoals Joop Pattinaserany het aankondigde vanuit Belanda/Amsterdam ‘meramaikan Bamboo Musik Festival’. Het was een bijzonder optreden, waarbij de specifieke geschiedenis van Molukkers in Nederland podium kreeg. Te midden van een internationaal programma waar er volop werd stilgestaan bij de muzikale rijkdommen van Ambon representeerden zij de Molukkers in de Nederlandse diaspora.  De lagu-lagu, die zij zongen waren de liederen van de eerste generatie Molukkers, die in Nederland als ballingen kwamen en die met de traditionals hun verlangen en heimwee naar Ambon manisé konden uitschreeuwen. Het zijn liederen, die in staat waren en zijn om de grenzen tussen Ambon en Amsterdam te overbruggen. Daarom hebben zij die liederen ook overgedragen aan hun anak-tjutju-tjitji. De kracht van de eerste generatie Molukkers in Nederland blijft hun geloof en vertrouwen in Tete Manis. De combinatie van het zingen van geestelijke liederen en de traditionele liederen vol heimwee heeft de hoop levend gehouden. Van ballingen ontwikkelden zij zich tot mensen met een perspectief op de dag van morgen. Daarnaast lijken deze traditionals tijdloos te zijn. Het samen zingen heeft ook zo troostende impact. Het verbind het verleden met het heden. Dat was ook te merken die avond op de Lapangan Merdeka op Ambon, toen Joop & Friends optrad. We hadden het genoegen om de volgende dag tijdens de zondagsdienst Joop & Friends als vocalgroep in de Maranatha kerk opnieuw te horen. Voor de Schriftlezingen zongen ze de 2 nummers uit hun repertoire ‘Kasih’ en ‘Siapkanlah hatiku Tuhan’. Twee liederen met een speciale betekenis in het Amsterdamse. Het eerste omdat het een lied, wat in Nederland was gecomponeerd en het tweede is een lied ter voorbereiding van de Schriftlezing met pdt Dr Chris Tamaela als componist. Het zijn ook liederen, die met regelmaat in de Gunung Batu te Amsterdam te beluisteren zijn.
Tijdens zijn studie aan de VU gaf pdt Tamaela talrijke workshops door geheel Nederland over de nieuwe zangbundel van de GPM – de Nyanyian Jemaat. Daarbij maakte hij gebruik van de kern van ‘Joop & Friends’ te weten Alex Pattipeiluhu, Joop Pattinaserany en Peter Lengams om de nieuwe liederen te begeleiden en samen met de aanwezigen vocaal in te zingen. Hoe bijzonder is het dan dat Joop & Friends dit lied zingt in de Maranatha kerk op Ambon. Het gaf mij het gevoel van thuiskomen.

Ontmoetingen als deze zijn hoopgevend voor de ontwikkeling van een Nederlandse of Molukse georiënteerde identiteit. En dat geldt voor Ambon en in Nederland. De culturele uitwisseling kan een positieve bijdrage krijgen in de ontwikkeling van een gepaste Molukse identiteit hier (in Nederland) en daar. Joop & Friends doorbreken het zwarte Pietenspel. Zij brengen mensen bijeen en dragen bij aan de verbroedering. Daarnaast tonen zij hoe belangrijk het blijft om met elkaar in gesprek te blijven, want die samenspraak bepaalt in hoge mate de kwaliteit van het leven. Na de dienst wilde iedereen op de foto met Joop & Friends op de foto. Zo waren er een handje vol Molukkers uit Nederland zoals Nino Pattinasarany en de ouders van Gio van Bronkhorst die ook op de foto werden vastgelegd. De mensen waren zeer te spreken over de muzikale omlijsting van Joop & Friends. Ze wisten ook dat wij uit Nederland kwamen en vroegen of wij ook behoorden tot Jan & Friends? Ons antwoord was heel kort. Degenen, die gisteren op de Lapangan Merdeka en vandaag in de dienst gezongen hebben zijn Joop & Friends; wij zijn Bung Joop & Friend.

Ambon, 23 november ’18
Verry Patty